وقتی که نام ماه محرم می آید ؛ پرچم و بیرق های سیاه ؛ دیوارهای سیاه پوش ؛ علم و کتل و هیئت های عزادار سینه زن و زنجیر زن صدای بلندگوهایی که اشعاری در وصف امام سوم شیعیان خوانده میشود و شربت و غذاهای نذری که به وفور در همه جا پخش میشود را یاد آوری میکند .
هر ساله شیعیان ؛ این مراسم را با شور و هیجان خاصی برگزار میکنند .
و همین مسئله باعث شد که مروری بر تاریخچه این سنت داشته باشیم و ببینیم اصولا از چه زمانی این سنت شکل گرفته و این مراسم تداعی گر چه اتفاقی است .
بعد از واقعه کربلا ؛؛ اولین باری که مراسم عزاداری بصورت رسمی باب شد در سال ۳۵۲ و در زمان آل بویه بود . یعنی حدودا — ۳۰۰ — سال بعد .
ابن جوزی در کتاب المنتظم میگوید :
در سال ۳۵۲ هجری ؛ معزالدوله دیلمی دستور داد در روز عاشورا مردم را جمع کنند و مردم اظهار حزن کنند . در این روز بازارها بسته شد و خرید و فروش موقوف گردید . قصابان گوسفند ذبح نمیکردند و هریسه پزها(حلیم پز) هریسه نمیپختند . مردم آب نمی نوشیدند . در بازار ها خیمه بر پا کردند و به رسم عزاداری ؛ کرباس می آویختند . زنان بر سر و روی خود میزدند و بر حسین ندبه میکردند .
البته در بعضی مناطق ؛ این مراسم با مخالفت شدید اهل سنت روبرو میشده و کار به درگیری میکشیده است و در نتیجه در بعضی مناطق اجرا نمیشده است .
بعد از آل بویه ؛ در زمان سلجوقیان ؛ این مراسم کمرنگ و یا حتی برچیده میشود و گهگاه تا حد یک سخنرانی در بارگاه امام علی پیش میرفته و دیگر هیچ .
در زمان خوارزمشاهیان و ایلخانیان هم رونقی نداشته است .
تا میرسد به زمان حکومت به صفویه
صفویان ؛ مذهب تشیع را در ایران برقرار کردند .
در این دوران ؛ پادشاهان صفوی ؛ عزاداریهای باشکوه و بی سابقه ای انجام میدادند . سرودن اشعار مذهبی ؛ تعزیه در رثای امام کربلا مرسوم شد .
کاررنی در سفرنامه خود مینویسد ؛
در سر کوچه ها ؛ کرسی میگذارند و ملایی روی آن می نشیند و سخنانی در منقبت و مصیبت کشتگان کربلا میگوید . مردم هم بدور او جمع میشوند . و ملایان در بین سخنرانی ؛ میوه های فصل را تناول میکنند .
در دوره صفویان ؛ موقوفات و حسینیه ها بکار افتاد .
بگفته کاررنی ، مردم جامه کبود یا سرخ بر تن میکردند که جامه عزاداری بود . (از این نکته میتوان دریافت که لباس مشکی در آندوره لباس عزاداری نبوده ) .
در دوره افشاریان ؛ کما بیش با همین ترتیب یعنی سخنرانی و گاه تعزیه ؛ مراسم عزاداری ادامه داشته است .
در دوره زندیه ؛ (کریمخان )؛ تعزیه خوانی رواج بیشتری داشته .
تعزیه خوانی ؛ بدین شکل بوده که چند نفر ؛ لباس عربی میپوشیدند و صحنه اتفاقات کربلا را به نمایش میگذاشتند . این نوع نمایش به تعزیه خوانی معروف شد .
این نمایش در کاروانسراها و میادین اجرا میشد .
و اما در دوره قاجار . . .
در دوره قاجار ؛ ناصرالدین شاه خود را سخت شیفته معصومین ؛ علی الخصوص شهید کربلا نشان میداد .
در این دوره عزاداریها ؛ چه از لحاظ کیفی و چه از لحاظ محتوا ، کلا تغییر کرد و هر ساله شروع به پختن غذای نذری میکرد و لباس مشکی بین مردم تقسیم میکرد و مراسم سخنرانی و تعزیه خوانی را انجام میداد .
میگویند بعد از سفرهای خارجیش و دیدن برنامه های کارناوال ؛ تصمیم میگیرد چیزی مشابه آنرا در ایران بنا کند . در نتیجه با الگو برداری از ساختمان رویال آلبرت هال (در لندن) تکیه دولت را میسازد . تکیه دولت ؛ با گنجایش هزار نفر ساخته شد .
برپایی سقاخانه ؛ مراسم تشت گذاری ؛ کفن پوشی و قمه زنی ؛ زخم زنی و شمع آجین و قفل آجین کردن بدن ؛ از رسوماتی است که در زمان ناصرالدین شاه باب شد .
(قفل آجین به این شکل بوده که بدن را سوراخ میکردند و به قفل میزده اند . عملی بسیار دردناک وگاه منجربه عفونت و بیماری میشده است )
در ایندوره ؛؛ علامت هایی با چراغ تزیین میشده و به دورش پارچه های نذری می بستند و علامت را در کوچه ها میگرداندند . و همزمان اشعار حزن آلود میخواندند .
رسم قمه زنی و علم کشی و تشت گذاری و سقاخانه ؛ و پختن غذای نذری و پوشیدن لباس مشکی ؛ از این دوره بجا
پس از واژگونی حکومت قاجار و بحکومت رسیدن خاندان پهلوی ؛ در زمان رضا شاه ؛ با مراسم عزاداری و قمه زنی و علم کشی ؛ مخالفت میشد و رضا شاه علاقه ای به اینگونه مراسم نداشت و دستور توقف آنرا داد .
اما مردم که برپایی این مراسم را نوعی عبادت میدانستند ؛ بصورت پنهانی و در جلسات شبانه ؛ در دهه اول عزاداری میکردند .
رسم جلسات هفتگی و یا جلسات ماهانه یادگار آن دوره میباشد .
در دوره پهلوی دوم ؛ سختگیری از بین رفت و مردم دوباره اجازه برپایی عزاداری داشتند .
در این دوره مراسم قمه زنی و تعزیه ، کم کم رنگ میباخت .
بسیاری از علما ؛ این مجالس را موقعیتی مناسب جهت آماده کردن مردم بر علیه نظام پهلوی میافتند و در این جلسات ؛ سخنرانی های آتشین میکردند . و آیت الله خمینی ؛ رسما قیام کربلا را منشا حرکت خود میشمرد و مردم را به آن دعوت میکرد . بگونه ای که در انقلاب ۵۷ شاه را یزید زمانه و آیت الله خمینی را حسین زمان میدانستند و انقلاب را حرکتی عاشورایی قلمداد میکردند .
بعد از پیروزی انقلاب و به زعم انقلابیون ؛ پیروزی خون بر شمشیر ؛ مراسم محرم شور و حال دیگری یافت .
و پر شور بودن مراسم عبادتی بزرگ شمرده میشود . و حتی مراسم عزاداری های ایام فاطمیه با همان تقدس در حال شکل گیری میباشد .
هر ساله هیئت های محله ها دیوارها را سیاه پوش میکنند و شربت و چای پخش میکنند و از همان روز اول محرم تا چهلم ؛ مراسم سوگواری برگزار میشود . در روز تاسوعا و عاشورا انواع غذاهای نذری پخته میشود و به وفور در دسترس همگان میباشد .
علم کشی و سینه زنی و گل آلود کردن سر و صورت ؛ مراسم تشت گذاری و قمه زنی ؛ دوباره رواج یافته . و حتی برخی در روز عاشورا ؛ با پای برهنه به عزاداری مشغول میشوند . حتی گاه دیده شده که در برخی هیئت ها هنگام نزدیک شدن به ظهر عاشورا ؛ عزاداران به احترام مولایشان سینه خیز بر زمین راه میروند .
و بعد از تمام شدن مراسم ظهر عاشورا ؛ هنگام غروب برای سالارشهیدان ؛ مراسم شام غریبان میگیرند .
و پس از آن دهه دوم شروع و پس از آن دهه سوم و چهارم هم به ادامه سوگواری میپردازند .
مطلب قابل ذکر در این ایام ؛ شلوغی سر مداحان اهل بیت و قیمت های نجومی شان برای هر یکساعت نوحه خوانی میباشد . و هر چه توانشان در گرم کردن مجلس بیشتر باشد ؛ قیمتشان هم بالاتر میرود . حتی گاه بعضی مداحان در ازاء ده شب اجرا ؛ درخواست ماشینهای گرانقیمت میکنند . خلاصه بازار مداحان اهل بیت این روزها بسیار گرم است
برگرفته از :
فرهیختگان تمدن شیعی — محمد مهدی شمس الدین
تاریخچه عزاداری بر امام حسین — دین و اندیشه — ۱۴/آبان /۹۲
افراط در عزاداری از کجا شروع شد — فریدون آدمیت — وبگاه برنا نیوزچ