ابوریحان محمد بیرونی دانشمند بزرگ ایرانی ۱۵ سپتامبر ۹۷۳ میلادی درمنطقه خوارزم که در قلمرو دولت سامانیان بود به دنیا آمد. طبق تقویم میلادی قدیم (ژولیان)، بیرونی پنجم سپتامبر آن سال متولد شده بود. زادگاه او که در آن زمان روستای کوچکی بود بعد ها ” بیرونی» نام گرفت این دانشمند بزرگ که ۷۵ سال عمر کرد ۱۳ دسامبر سال ۱۰۴۸ میلادی (۲۲ آذر) در شهر غزنه (افغانستان ) درگذشت .
بیرونی در ریاضیات، هیات (علوم فضایی) ، فیزیک، زمین شناسی و جغرافیا سرآمد دانشمندان روزگار خود بوده است. دائره المعارف علوم چاپ مسکو ابوریحان را دانشمند همه قرون و اعصار خوانده است. در بسیاری از کشورها نام بیرونی را بر دانشگاهها، دانشکده ها و تالار کتابخانه ها نهاده و به او لقب «استاد جاوید» داده اند.
بیرونی گردش خورشید، گردش محوری زمین و جهات شمال و جنوب را دقیقا محاسبه و تعریف کرده است. خورشید گرفتگی هشتم آوریل سال ۱۰۱۹ میلادی را در کوههای لغمان (افغانستان کنونی) رصد و بررسی کرد و ماه گرفتگی سپتامبر همین سال را در در غزنه به زیر مطالعه برد.
در زمان بیرونی، سامانیان بر شمال شرقی ایران شامل خراسان بزرگتر، خوارزم و همه منطقه “فرارود” به پایتختی بخارا، زیاریان بر گرگان و مازندران و مناطق اطراف، بوئیان بر سایر مناطق ایران تا بغداد، و بازماندگان صفاریان بر سیستان بزرگتر حکومت می کردند و غزنویان تُرک هم بر جنوب ایران خاوری (مناطق مرکزی و جنوبی افغانستان امروز) و همه آنان مشوق دانش و ادبیات فارسی بودند و سامانیان بیش از دیگران در این راه اهتمام داشتند. بیرونی که در جرجانیه خوارزم نزد ابونصر منصور تحصیل علم کرده بود مدتی نیز در گرگان تحت حمایت مادی و معنوی زیاریان که مرداویز
سر دودمان انها بود به تحقیق پرداخته بود و پس از آن تا پایان عمر در ایران خاوری آن زمان (افغانستان امروز) به پژوهش های علمی خود ادامه داد. با این که محمود غزنوی میانه بسیار خوبی با بیرونی نداشت و وسائل کافی برای تحقیق در اختیار او نبود ولی این دانشمند لحظه ای از تلاش برای تکمیل تحقیقات علمی خود دست نکشید.
بیرونی که بر زبانهای یونانی، هندی، عربی و حتی «بربر» هم تسلط داشت کتب و رسالات متعدد که شمار آنهارا زائد بر ۱۴۶ گزارش کرده اند نوشت که جمع سطور انها بالغ بر ۱۳هزار است. مهمترین آثار او «تفهیم» در ریاضیات و نجوم، «آثار باقیه» در تاریخ و جغرافیا، «قانون مسعودی» که نوعی دائره المعارف است و کتاب «هند» درباره اوضاع این سرزمین از تاریخ و جغرافیا تا عادات و رسوم و طبقات اجتماعی آن. بیرونی کتاب دائرهالمعارف خود را به نام سلطان مسعود غزنوی نوشت ولی هدیه اورا که سه بار شتر سکه نقره بود نپذیرفت و به پادشاه نوشت که کتاب را به خاطر خدمت به دانش و گسترش آن نوشته است، وچشم داشت مادى ندارد !