رضا افضلی
بی گمان یکی از تواناترین و پرنفوذترین شاعرانِ عصرِ مشروطیت، ملک الشعرای بهار(۱۳۳۰-۱۲۶۵ه.ش) است. اقتدار او در سخنوری همین بس که ادیبان زمان در نوجوانی چهار واژه ی آینه، اره، کفش وغوره را به او می دهند و از وی می خواهند که با آن کلمات، فی البداهه دوبیت شعر بگوید. بهار ارتجالا این رباعی را می سراید که دارای دو تشبیه و دوکنایه است:چون آینه نورخیز گشتی احسنت
چون اره به خلق تیز گشتی احسنت
در کفش ادیبان جهان کردی پای
غوره نشده مویز گشتی احسنت (۱ )
او که از چهارده سالگی در مجامع آزادی خواهان شرکت می کرده است (۲) بعد از پدر، ملک الشعرای آستان قدس می شود وبه زودی به مشروطه خواهان می پیوندد وهنر خود را در خدمت آزادی و انقلاب قرار می دهد. تخیل بهار ادا مه تخیل شعرای پیشین است و در همان حوزه ضمن تتبع آثار قدما، به آفرینش تصویرهای مستقل تر و مضامین تازه می پردازد و این کوشش او برای نو آفرینی، دردیوانش مشهود است.
درسال ۱۳۰۱ بهار چکامه ای دو بیتی (یعنی چهار پاره) و به سبک جدید (۳) می سراید و در آن از «تاثیر وراثت سایر رموز اسرار خلقت»(۴) سخن می گوید:چیست هستی افقی بس تاریک
و اندران نقطه شکی مشهود(۵)
به دنبال این شعر است که شعر معروف «سرود کبوتر»(۶) را می سراید:
بیایید ای کبوترهای دلخواه
بدان کافور گون پاها چو شنگرف
بپرید از فراز بام و ناگاه
به گرد من فرود آیید چون برف
سحرگاهان که این مرغ طلایی
فشاند پر ز روی برج خاور
ببینَمتان به قصد خود نمایی
کشیده سر ز پشت شیشه در (۷)
بهار در این شعر، اضافه بر نوآوری در انتخاب قالب، برای ابداع تصاویرتازه نیزمی کوشد و در کنار شعرهای چارپاره- که تعدادشان زیاد نیست به سرودن قصیده هایی غرا می پردازد. او هرگونه تجدد در ادبیات را می پذیرد، منتهی مشروط بر آن که اصول و سنت های قدیم محفوظ بماند. نوشته اند که بهار در آخر عمر برای گویندگان، آزادی بیشتری قائل می شود و «حتی آنان را از سرودن شعر سفیدِ بی قافیه منع نمی کند»(۸) ولی خود به سبک خراسانی وفادار می ماند واین سنت شعری را به کمال می رساند. (۹) تا آن جا که دکتر شفیعی کدکنی درباره او می نویسد: «بی هیچ تردید از ایام خاقانی به بعد قصیده سرایی نظیر او به عرصه نرسیده است» (۱۰)
بهار در آغاز جوانی مثل بیشتر شاعران تازه کار آن زمان، تصاویر کلیشه شده ای چون «بند طره» و «تیر غمزه» را در شعر به کار می برد:بند طره برمن بیدل نه
تیرغمزه برمن غمگین زن(۱۱)
او در همان شعر از «خنجر مژگان» و «ساعد سیمین» هم سخن می گوید. بهار در آن زمان بیست ساله است و این قصیده را به عنوان امتحان شاعری می سراید. او شاعری است که برای اثبات شاعری اش آزمون های گونه گونی را گردن می نهد. شاعر پس از صدور فرمان مشروطیت، این تصویر پیوندی یا تلفیقی را در شعر می آورد:انگور شد آبستن، هان ای بچه حور
برخیز و به گهواره فکن بچه انگور
اکنون شده آبستن و بر گردش هر روز
چون قابلگان آمده یک قافله زنبور(۱۲)
بهار در سال ۱۳۰۹ه ش در پایان قصیده ای، از تصویرهای کهنه و تکراری انتقاد می کند و تصویر مکرر را اگر قند هم باشد باعث رنجیدن خاطر می داند:بهارا همتی جو التفاتی کن به شعر نو
که رنجیدم زشعر انوری و عرفی و جامی
مکررگرهمه قند است خاطر را کند رنجه
ز بادامم بد آید بس که خواندم چشم بادامی(۱۳)
منظور بهار از «شعر نو » نوآوری در مضمون و انقلابی در صور خیال است و ظاهرا با شعر نو که بعدها به وسیله سنت شکن بزرگ ادبیات فارسی(نیما) پایه گذاری شده تفاوت دارد.
ملک الشعرا، بدین سان دلگیری اش را از «چشم بادامی» که نماینده تصاویر رنگ باخته و بی فروغ و کلیشه شده است، اظهار می دارد. او در سال ۱۳۱۲ه ش به هنگامی که در زندان است، شعری به نام «شباهنگ» در قالب چهارپاره و به طرز برخی از اشعار مغرب زمین(۱۴) می سراید: برشو ای رایت روز از در شرق
بشکف ای غنچه صبح از بر کوه
دهر را تاج زر آویز به فرق
کامدم زین شبِ مظلم به ستوه
ماه چون بیوه زنان پوشیده
به حجاب سیه اندر، همه تن
سخت پوشیده جمال از دیده
تا ندانند که پیرست آن زن(۱۵)
این شعر از زندان سروده های بهار است و شب مظلم در آن می تواند هم شبِ زندان باشد و هم سمبل زندگی و سیاه و خفقان و وحشت مردم ایران در زمان او. بهارافزون بر نوآوری در تصویر، با نگاهی تازه به طرح مسائل و مشکلات اجتماعی زمانش می پردازد.در این بند از همان شعر از بیداد شب، شکوه می کند:
از تو و تیرگیت داد ای شب
که دلم پاره شد از واهمه ات
زین سیه کاری و بیداد ای شب
به کجا برد توان مظلمه ات (۱۶)
پیداست که شیوه بیان در این شعر با چگونگی بیان در اشعار صریحی مثل بیت زیر کاملا تفاوت دارد:شاهی که بس به مردی خود افتخار کرد
همچون زنان زهیبت دشمن فرار کرد(۱۷)
دربیت بالا، ارائه مستقیم صورت گرفته و تشبیه رضاخان به زنان ترسو با همه نفرتی که برمی انگیزد، از نظر هنری تکراری و فاقد ارزش به نظر می رسد. ولی زیبایی شعر «شباهنگ» با کیفیت بیان تصویری ارتباط دارد و راز زیبایی شعر، در ارائه غیر مستقیم و در نتیجه هنری بودن آن نهفته است. اگر استاد بهار شعر اولی را بدین شکل می سرود آن را تبدیل به نظم کرده بود:از تو و ازستمت داد ای (شاه)
که دلم پاره شد از واهمه ات
زین سیه کاری و بیداد ای( شاه)
به کجا برد توان مظلمه ات
ملاحظه می شود تعویض واژه های مجازی با کلمات حقیقی،بیان شعر را مستقیم و غیرهنری می کند. بهار به تفاوت بین شعر و نظم کاملا آگاهی دارد و در تعریف آن دو، قطعه ای می سراید که مضمون آن بیانگر عقیده مترقی او در شعر و شاعری است. شعردانی چیست مرواریدی از دریای عقل
شاعر آن افسونگری کاین طرفه مروارید سفت
صنعت و سجع و قوافی هست نظم و نیست شعر
ای بسا ناظم که نظمش نیست الا حرف مفت
شعر آن باشد که خیزد از دل و جوشد زلب
باز در دل ها نشیند هر کجا گوشی شنفت
ای بسا شاعر که او در عمر خود نظمی نساخت
وی بسا ناظم که او در عمر خود شعری نگفت(۱۸)
با این همه، در چکامه هایی که خود به مناسبت های مختلف می سراید نظم های فاقد تخیل هم فراوان می آورد:گر چه کس رای نداده است ولی از صندوق
خود به خود رای برون آمده پنجاه هزار
زآن که نظمیه زحمال و ز مزدور بسی
برده و رای گرفتند یکی چندین بار(۱۹)
اما هنگامی که پای در رکاب توسن خیال می کند، دستورالعمل شاعری را به حق به کارمی بندد:کوه از درخت گویی مردی مبارز است
پرهای گونه گون زده چون جنگیان به خود(۲۰)
می بینیم عنصر تصویر با همه زیبایی اش سنتی است زیرا در زمان بهار، مبارزان کلاه خود پردار بر سر نمی گذاشته اند، مگر در نمایش ها و شبیه خوانی ها.
ملک الشعرا در شعری، از شیوه شاعران قدیمی سخن می گوید و ابتذال را حاصل پیروی و تقلید می داند. بهار اعتقاد دارد که شاعران مشروطه از جمله خود او سبک های تازه آورده اند:چاپ شد آثارِ استادان پیش
شاعران را تازه شد آیین و کیش
سبک ها شد گرگ و میش
از پس مشروطه نو شد فکرها
سبک هایی تازه آوردیم ما
شد جراید پر صدا(۲۱)
بهار، در ادامه این شعر تمامی تصانیف عارف را نیک دانسته و سبک عشقی را به سبک او نزدیک می شمارد و اعتقاد دارد که ایرج میرزا در شاعری پیرو سبک قائم مقام است ودر اشعارش از لفظ و فکر و سبک او وام می گیرد. او در همین شعر است که « عارف و عشقی» را «عوام » می خواند.
بهار، سبک اشرف الدین حسینی را تازه و بی بدل می داند. اما می گوید که شعر او منتحل (۲۲) است زیرا که هپ هپ نامه را زیر بغل گرفته است. او دردنباله این اظهار نظرها شعر شهریار را تازه و خوشگوار توصیف می کند اما از کُندکاری او سخن به میان می آورد.
ملک الشعرا، برای یافتن مضامین تازه، انواع شگردها را می آزماید. مثلا از اصطلاحات متداول در زمان خود برای ساختن تصاویر شعری سود می جوید. از بررسی کامل دیوان او و اشعار عشقی و شهریار دریافت می شود که استفاده از اصطلاحات روز برای تصویرآفرینی، یکی از ویژگی های صور خیال درعصر مشروطیت و دوره بعد از آن بوده است. تصویر سازی از «انجمن سری» و«نطق»:
راز داران تو در انجمن سری دل
نطقی از رمز دهان تو تمنا دارند (۲۳)
استفاده از « عدلیه» و «حاشا»:
دل غارت شده در محضر عدلیه عشق
متظلم شد و چشمان تو حاشا دارند(۲۴)
اصطلاحات نظامی:
فرماندهی است چشم تو زابرو کشیده تیغ
پیش سپاه مژه به حال دراز کش(۲۵)
البته تصاویری که رنگ سپاهی دارند در شعر کلاسیک فراوان است و گسترش آن به عصر غزنویان برمی گردد.(۲۶)
چنان که اشاره شد در میان تصاویر شعری بهار تصاویر کلیشه ای هم یافت می شود و این مساله هرگز نوجویی این شاعر بزرگ را نفی نمی کند. برخی از تصاویر شعر بهار آن قدر طرفه وبدیع است که می توان با قطع و یقین گفت که آن همه را طبع خلاق و تصویر گرای او آفریده است.
تصاویر تازه و رنگین او در شعرهایی مثل «دماوندیه» و « جغد جنگ» و « سرود کبوتران » و نظیر آن ها یافت می شود.
ملک الشعرا در شعرش از انواع صور خیال سود می جوید. او مجاز مفرد مرسل را اضافه بر هدف زیباسازی شعر، برای بیان مقاصد سیاسی و اجتماعی ومبارزه با دشمنان ایران انتخاب می کند و به دشمنان با نام های مجازی زاغ و زغن، خس و خار، مار، جغد، خرس، گاو، گرگ و پلنگ و لاشخور، خوک، شگال، خر، خفاش و بوف و از این قبیل می تازد.
او آزادگان و وطن خواهان را با مجازهایی مانند سنبل، سوسن، ریحان، سمن، هزار، بلبل، گلبن، مرغ گرفتار، عندلیب، طاووس و سیمرغ یاد می کند و بدین وسیله حرفش را در جامه سمبل به گوش مردم می رساند.
استفاده بهاراز تشبیهات حسی به حسی فراوان است زیرا که سبک شعری او متمایل به سبک خراسانی است و چنین تشبیهاتی در سبک خراسانی قدیم هم بسیار بوده است. دراشعار بهار، تصاویری که از محیطی دینی تاثیر گرفته است به فراوانی دیده می شود. در بسیاری از تشبیهات او عناصری از قبیل سجود، سید، زاهد، نیت، سجاده، گناه، ثواب و معصیت به چشم می خورد:خم گشت و سجود برد، نی بر خاک
چون سجده زاهدان به سجاده( ۲۷)
تشبیه مرکب به مرکب نیز در شعرش فراوان است و این هم به خاطر گرایش او به سبک خراسانی است. تشبیهاتی هم که دو سوی آن مفرد باشد یا هر دو طرف آن مقید، در شعرش کم نیست.
بهار از تشبیهات عقلی به حسی نیز سود می جوید. مثلا در قصیده جغد جنگ اجل را به جوجه مانند می کند و در تشبیهات حسی به عقلی هم توانایی خود را نشان می دهد. آن آب قوی بین که بجوشد به تک حوض
گویی که مگر روح زمین در قلیان است (۲۸)
ملک الشعرا در ساختن تشبیهات وهمی و خیالی نیز توانا است.(۲۹) مثلا شاخه آلوی سیاه را به مار بالدار و برف روشن را در میانه شب سیاه به ثواب و گناهی که درهم شده باشند مانند می کند. اضافه های تشبیهی او برخی تکراری و بعضی تازه اند.
او در اشعارش از انواع تشبیه استفاده می کند و بسیاری از آنها را به حق در کمال استادی به کار می برد. تشبیهات مرسل و مؤکد در شعر او خود نمایی می کند.
بهار از تشبیهات مضمر فراوان دارد ولی تشبیهات تفضیل در دیوان او کمتر به نظر می رسد.
ملک الشعرا از انواع استعاره برای ساختن تصاویرش بهره می جوید و هنر خود را در استعاره آفرینی در شعرهایی مثل دماوندیه و جغد جنگ و اشعاری از این قبیل به اوج می رساند. استعاره های او بیشتر از نوع مصرحه به نظر می رسد و هنگامی که به استعاره مکنیه - که همان تشخیص است - روی می آورد اشیاء در شعرش جان می گیرند و به حرکت در می آیند.
برخی از اضافه های استعاری در شعر او فرسوده اند: مثل دست جور و پای ظلم و بعضی تازه به نظر می رسند مانند: مشت درشت روزگار و کتف دشت. (۳۰) کنایات در شعر او دو نوع است نوع اول کنایاتی است که می توان آن ها را در فرهنگ ها دید و نوع دوم کنایاتی است که می توان با حدس و گمان به مکنی عنه آنها پی برد. یادداشت ها:
۱- دیوان بهار/۱/ بیست و سه
۲- از صبا تا نیما/۲/۱۲۴
۳- دیوان بهار/۱/۳۷۱
۴- همان/۱/۳۷۱
۵- همان, همان صفحه
۶- همان/۳۷۲
۷- همان/۳۷۳
۸- از صبا تا نیما/۲/۳۳۸
۹- رک: ماهنامه خاوران سال اول شماره ۵-۶ ص ۱۶۳
۱۰- ادبیات نوین ایران/۳۴۰
۱۱- دیوان بهار/۱/۱۳
۱۲- همان/۱/۱۱۸
۱۳- همان/۱/۵۵۹
۱۴- دیوان بهار/۱/۵۹۰
۱۵- همان/۱/۵۹۱
۱۶- دیوان بهار/۱/۵۹۲
۱۷- همان/۲/۱۲۳۲
۱۸- دیوان بهار/۲/۱۲۱۳
۱۹- همان/۱/۴۷۴
۲۰- همان/۱/۶۸۳
۲۱- دیوان بهار/۲/۱۰۳۰
۲۲- انتحال شده, به خود بسته( شعر دیگری را). فرهنگ فارسی
۲۳- دیوان بهار/۲/۱۱۶۸
۲۴- همان/۲/۱۱۶۸
۲۵- همان/۲/۱۳۰۰
۲۶- رک: فرخی سیستانی/۴۰۹ و صور خیال /۲۴۴
۲۷- دیوان بهار/۲/۱۲۶۰
۲۸- همان/۱/۷۳۹
۲۹- رک: بررسی صور خیال در شعر معاصر. بخش تشبیهات وهمی و خیالی
۳۰- رک: همان. بخشِ اضافه استعاری در شعر بهار
کتاب شناسی:
آرین پور,یحیی:ازصبا تا نیما (دو جلد),تهران,شرکت سهامی کتاب های جیبی,چاپ دوم,۱۳۵۱٫
آژند,یعقوب(ترجمه و تدوین از): ادبیات نوین ایران, از انقلاب مشروطیت تا انقلاب اسلامی, تهران امیرکبیر, ۱۳۶۳٫
افضلی,رضا: بررسی صورخیال در شعر معاصر؛پایان نامه کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی,مشهد, دانشکده ادبیات دانشگاه فردوسی,سال ۱۳۷۱٫
بهار, محمد تقی(ملک الشعرا) :دیوان بهار.(۲جلد)به کوشش مهرداد بهار,تهران,توس,چاپ چهارم با افزوده و حروف چینی جدید,۱۳۶۸٫
بهار,مهرداد: بهار و سنتگرایی و نوآوری . خاوران (ماهنامه), شماره ۵-۶ فروردین و اردی بهشت۱۳۷۰٫
شفیعی کدکنی ,محمد رضا: صور خیال در شعر فارسی .تهران,آگاه,چاپ سوم,۱۳۶۶٫
این مقاله که در سال ۱۳۷۱ نوشته شده، در کتاب
یادی دوباره از بهاربه کوشش دکتر سعید بزرگ بیگدلی
انتشار یافته است.