نوشته بهرام روشن ضمیر
نخستین نکته ای که هنگام مواجه شدن با اتهام زن ستیزی فردوسی در شاهنامه! به ذهن می آید، این است که اینان فردوسی را قصه پرداز میدانند. درحالیکه امروز بیشینه پژوهشگران نیک میدانند که فردوسی «داستان ایران» را گردآوری کرده و آنرا به نظم کشید. گروهی باور دارند که کار گردآوری شاهنامه پیش از فردوسی انجام گرفته است و فردوسی شاهنامه را به شکل نثر در اختیار داشته و ۳۰ سال را صرف سرودن آن کرده است. بر این اساس محتوای شاهنامه نه به دست فردوسی که به کوشش _ابومنصور معمری_ با بهره گیری از دانش چهار موبد زرتشتی (شاذان پسر برزین از توس، شاج پسر خراسانی از هرات، یزدانداد پسر شاپور از سیستان و ماهوی خورشید پسر بهرام از نیشابور) گرداوری گشته و نام شاهنامه ابومنصوری را به خود گرفته است. (مقدمه شاهنامه‌ی ابومنصوری،۳۴-۳۶؛نکـ:نولدکه،۴۰؛تقی‌زاده،۸۳) سپس اندیشه به نظم درآوردن آن پدیدار میشود که فردوسی به بهترین شکل ممکن از پس آن بر می آید.
گروهی دیگر گمان میکنند که فردوسی به نوشتارهایی پراکنده و ناقص به زبانهای پهلوی و فارسی دسترسی داشته و کار بزرگ او نخست پژوهش به منظور گردآوری بوده و سپس سرودن. به هر روی چه فردوسی شاهنامه منثور را منظوم کرده باشد و چه نخست شاهنامه منثور را از روی «خداینامه ها و شاهنامه های پیشین» و «گشتاسب نامه دقیقی» و «نامه های پهلوی» و «روایات شفاهی عامیانه» گردآورده و سپس به نظم کشیده باشد، هیچ شکی نیست که او داستان ها را از خود نیافریده است. بنابراین اگر اتهامی بر شاهنامه گرفته شود، این اتهام نه به فردوسی بلکه به دوران ایران باستان باز میگردد. حال تلاش میکنیم به یکی از این اتهام ها بپردازیم.
«تئودور نولدکه» (استاد خالقی مطلق در در یکی از سخنرانی ها به بخشی از نگاه منفی نولدکه به شاهنامه پاسخی در خور و بجا میدهد: http://www.noufe.com/persish/Khaleghi/text/esfahan.htm) درباره «زن» در شاهنامه چنین مینویسد: «در شاهنامه زنان نقش فعالی ایفا نمی‌کنند، تنها هنگامی ظاهر میشوند که هوس یا عشقی در میان باشد». (تئودور نولدکه: حماسۀ ملی ایران)
برای بررسی دیدگاه نولدکه نخست باید ببینیم که او شاهنامه را با چه چیزی مقایسه میکند و بدین نتیجه میرسد؟ همچنانکه گفتم شاهنامه نه یک قصه پردازی بلکه گزارشی از ایران باستان است. حال باید دید که انتظار ما از دوران باستان چیست؟ اگر فردوسی را روایتگر دوران باستان بدانیم، آیا از او انتظار داریم که دوران پدرسالاری _از ۵ هزار سال پیش تا امروز_ را نادیده گرفته و نقش های پررنگ جامعه را به زنان بدهد تا از سوی پژوهشگران امروز به زن ستیزی متهم نشود؟! اما بیایید فرض کنیم که نولدکه جزو آن دسته بوده که شاهنامه را قصه پردازی خود فردوسی میدانسته است. در این صورت نیز تفاوتی نمیکند. فردوسی در هزار سال پیش میزیست. در عصری که نه فقط در ایران، بلکه در همه جهان نقش های بیرون از خانه ویژه مردان بود. آیا نولدکه شاهنامه را با «ایلیاد و اودیسه» اثر هومر میسنجد؟ آیا در دو اثر هومر، زنان نقشی پررنگ تر از شاهنامه فردوسی دارند؟! یا شاید نولدکه شاهنامه را با آثار برجسته ادبی اروپای نوین _پس از رنسانس_ سنجیده است. در عصری که با افول قدرت کلیسا، نویسندگان به آزادی اندیشه و بیان میرسند. مشکل اینجاست که در آثار پرتعداد شاعرانی چون «ویلیام شکسپیر» و داستانسرایانی چون «ویکتور هوگو» و «چارلز دیکنز» و … که چند سده دیرتر از فردوسی و پس از پیروزی جنبش های آزادی گرایانه و اومانیستی در اروپا دست به قلم شده اند، نیز زنان را در فضاهایی بیرون از «هوس» و «عشق» نمی یابیم. البته که اتهامی به اینها نیز وارد نیست، چراکه عصر، عصر مردسالاری است و کسی که دست به قلم میگیرد، چه بخواهد تاریخ بنویسد و یا قصه و رمان، باید آنچه که از گذشته شنیده و آنچه که امروز میبیند را بنویسد.
ما همچنان با نگاهی به رمانها و داستانها و فیلمنامه‌ها و نمایشنامه‌های سده بیستم و بیست و یکم نیز هنوز مردها را سوار بر اسب قدرت میبینیم. یعنی هنوز همان حالت حضور زنان به منظور ایجاد کنش های عشقی و بهره گیری از جذابیت های ظاهرانه آنان به جای خود باقی است. نگاهی به پرفروش ترین کتاب داستانی چند سال گذشته یعنی «هری پاتر» به خوبی نمایانگر این موضوع است. و شگفت اینکه نویسنده این اثر برجسته، یک زن اسکاتلندی به نام «جی. کی. رولینگ» است. به راستی چرا قهرمان داستان این نویسنده زن اروپایی سده بیست و یکمی نباید یک دختر باشد؟ ولی ما انتظار داریم در کتاب فردوسی در بیش از ۱۰۰۰ سال پیش، به جای رستم و اسفندیار و سهراب و زال، زنان را ببینیم!
با نگاهی به فیلم‌های هالیوودی که کارگردان و نویسنده برخی از آنها یک زن مدرن و تحصیلکرده غربی بوده، باز در کمال شگفتی میبینیم که فضا تفاوت چندانی با همان فضای شاهنامه ندارد. ولی گویا زور روشنفکران هوادار جنبش زنان فقط به فردوسی میرسد!
حال به خود شاهنامه باز میگردیم تا ببینیم آیا به راستی چنین است؟ آیا حکیم توس چشم خود را بر دلاوری ها و نقش آفرینی های بیرون از خانه زنان بسته است؟ اگر باور داریم که فردوسی گزارشگر ایران باستان است، آیا در ایران باستان زنان هرگز نقشی در کشور داری و لشکرداری نداشته‌اند؟
در شاهنامه درباره بانوی جنگاور ایرانی «گردآفرید» در جنگ با «سهراب» چنین میخوانیم:
کجا نام او بود گردآفرید/ که چون او به جنگ اندرون کس ندید
بپوشید درع سواران جنگ / نبود اندر آن کار جای درنگ
نهان کرد گیسو بزیر زره / بزد بر سر ترگ رومی گره
فرود آمد از دژ بکردار شیر / کمر بر میان باد پای بزیر
به پیش سپاه اندر آمد چون گرد / چو رعد خروشان یکی ویله کرد
که گردان کدامند و جنگ آوران / دلیران و کار آزموده سران
که بر من یکی آزمونرا به جنگ / بگردد بسان دلاور نهنگ
ز جنگ آوران لشکر سرفراز / مر او را نیامد یکی پیش باز
درباره «گردیه» خواهر «بهرام چوبین» در جنگ با «خاقان» چنین میخوانیم:
بدو گردیه گفت کاینک منم/ که بر شیر درنده اسب افکنم
همان خواهر پهلو نامدار / بنیزه در آمد بنزد سوار
یکی نیزه زد بر کمر بند اوی / که بگذاشت حفتان و پیوند اوی
چون از پشت باره در آمد نگون / همه ریگ شد زیر او جوی خون
یلان سینه با آن گزیده سپاه / برانگیخت اسب اندر آن رزمگاه
همه لشکر چین همی برشکست / بسی کشته افکند و چندی بخست
دو فرسنگ لشکر همی شد ز پس / بر اسبان نماندند بسیار کس
سراسر همه دشت شد رود خون / یکی بی سر و دیگری سرنگون
چو پیروز شد سوی ایران کشید / بر شهریار دلیران کشید
بروز چهارم به آموی شد / ندیدی زنی کو جهانجوی شد
حال از نولدکه و دیگرن میپرسیم که آیا «گردآفرید» و «گردیه» برای هوس در شاهنامه حضور دارند؟!
پس نتیجه این است که حکیم توس هرگز چشم خود را بر نقش آفرینی زنان نبسته است و اگر تعداد زنان نقش آفرین از مردان کمتر است، این به گزارشگر ارتباطی ندارد، بلکه از ویژگی های دوران پدرسالاری است که تا امروز پابرجاست.
اما نقش زنان شاهنامه ای به جنگاوران و لشکرداران محدود نمیشود. «فرانک» مادر فریدون با به کارگیری سیاست، فرزند خود را پرورانده و او را برای نجات ایران و ایرانیان از دست زهاک آماده میسازد. دیگر زنان شاهنامه نیز هرکدام نقشی کوچک یا بزرگ در رویدادهای سیاسی ایران بازی میکنند. در بخش ساسانیان شاهنامه _که نقش فردوسی به کمترین اندازه رسیده است و شاهد روایت جز به جز تاریخ هستیم_ باز شاهد حضور زنان در سیاستیم. که البته این به دلیل فضای مناسب دوران ساسانیان است. به طوریکه نمودار نزولی فعالیتهای زنان در بیرون از خانه و کم شدن آزادی ها و ارزش آنان _که از آغاز عصر فلز تا دوران اشکانی ادامه داشت_ در دوران ساسانی شکسته شده و آنان شرایطیبهتر از گذشته پیدا میکنند. به گونه ای که بیننده به پادشاهی رسیدن چند زن هستیم.
هرچند که در بخش های پیشین شاهنامه نیز بیننده به ارث رسیدن «فر ایزدی» و «خون شاهی» از طریق دختر «ایرج» یعنی «ماه آفرید» و در بخشی دیگر بیننده به شاهی رسیدن «همای» دختر «بهمن» هستیم. این نگاه انساندوستانه به زن که در شاهنامه میبینیم، نه آفریده حکیم بزرگ توس که از ویژگی های فرهنگی ایران آریایی میباشد و نمونه آن در هیچ کجای جهان دیده نشده است.
پس کلیت این اتهام که زنان در شاهنامه فقط در «فضای عشق و هوس» حضور دارند از پایه نادرست است. ولی ما در شاهنامه داستانهای عشقی بسیار زیبایی نیز می یابیم. با همسنجی این داستانها از جمله «زال و رودابه»، «بیژن و منیژه»، «کیکاوس و سودابه»، «کتایون و گشتاسب»، «خسرو و شیرین» و «رستم و تهمینه» و … با نمونه های اروپایی _چه در اروپای باستان و چه در دوران مدرن_ باز میبینیم که در نمونه های ایرانی، زنان «محترم‌تر»، «نیرومندتر» و به ویژه «کنشگرتر» هستند. به طوریکه حتا گاهی این زنان هستند که عشق خود را به مردان ابراز کرده و خواستگاری میکنند و مردان در جایگاه مفعول قرار میگیرند.
آنچه از کلیت شاهنامه نسبت به موضوع زنان برمی آید چنین است. ولی جزئیات نیز همواره بحث‌های گوناگونی را در پی داشته است. همانطورکه در منطق میدانیم تعمیم جزء به کل نادرست است. در هنگام نتیجه گیری درباره یک اثر بزرگ و سترگ نباید به یک مورد کوچک بسنده کنیم. اینکه از شاهنامه ۶۰ هزار بیتی، یک بیت را برکشیده کرده و با بهره از آن برای کل شاهنامه و فردوسی حکم صادر کنیم، نه منطقی است و نه منصفانه. این نوع داوری درباره هرچه باشد ناپذیرفتنی است. چه درباره تاریخ باشد و چه درباره ادبیات. چه به ایران مربوط شود و چه به جایی دیگر.
ولی هنگام مواجه شدن با برخی بیت‌های به ظاهر مشکل دار شاهنامه همواره یک نکته را باید در نظر بگیریم و آن اینکه شاهنامه ای که امروز در دست ماست، همانی نیست که فردوسی سروده است. «شاهنامه را به عمد به ویرانی کشاندند. با آن دشمنی کردند. دشمنان فردوسی و کژاندیشان از یک سو و ناسخان بی سواد از سوی دیگر باعث شدند تا شاهنامه آسیب فراوان ببیند». (۱) بنابراین به هنگام مواجه شدن با هر بیتی باید از افزوده یا الحاقی نبودن آن مطمئن شویم. اما راه یافتن ابیات افزوده چیست؟ نخست «نسخه شناسی» و دوم «سبک شناسی».
در دانش نسخه شناسی، پژوهشگران با همسنجی دستنویس های گوناگون که در زمان ها و مکان های گوناگون نوشته شده اند، تلاش میکنند تا به اصل دست یابند. کمیت و اعتبار دستنویس ها دو فاکتور مهم برای بازیابی حقیقت میباشد. در دانش سبک شناسی، یک پژوهشگر چنان با سبک کار یک نویسنده اخت میشود که با نگاهی به ابیات، میتواند سره را از ناسره جدا کند. در سبک شناسی، هم سبک ظاهری مد نظر قرار میگیرد و هم بینش و منش نویسنده. یک شاهنامه پژوه وقتی میبیند که فردوسی در سراسر شاهنامه حتا به هنگام وصف بزرگترین دشمن ایران و سیاهترین چهره شاهنامه یعنی «زهاک» نیز به خود اجازه نمیدهد تا از کلمات سخیف و زشت و دشنام دادن بهره بگیرد، رای به این میدهد که این سبک کار استاد توس است و بدین ترتیب آن چند بیتی که در آن بیننده ناسزاگویی هستیم، از حیث سبک شناسی مردود و مطرود شناخته میشوند. یا هنگامی که در همه شاهنامه میبینیم که فردوسی با افتخار از شاهکار خود یاد کرده و به پیگیری کار خود امید فراوان دارد، شخصیت او را نیرومند و راسخ میشناسیم. آنگاه اگر در جایی ببینیم که حکیم توس ناامید به نظر آمده و کار خود را بیهوده معرفی میکند! بی شک باید در راستین بودن این بخش شک کنیم. یا هنگامیکه در سراسر شاهنامه میبینیم که فردوسی دشمنی بیگانگان به ایرانیان را گزارش کرده و ستم آنها را محکوم میکند، چگونه میتوانیم بپذیریم که خود او در دوران زندگی‌اش، دست به دامان یک سلطان ستمگر انیرانی _محمود_ شده و کتاب خود را به او پیشکش کند و او را بستاید؟!
در اینجا به چند بیت مشهور شاهنامه که ظاهری زن ستیز دارند میپردازم.
زن و اژدها هر دو در خاک به/جهان پاک ازین هر دو ناپاک به
این بیت در ۱۵ دستنویس از کهن‌ترین و معتبرترین دستنویسهای شاهنامه که تصحیح جلال خالقی مطلق براساس آنها استوار است، موجود نیست و در چاپهای معروف ژول مول و مسکو و بروخیم نیز دیده نمیشود. اما در چاپ کلکته که بنیاد آن دستنویس های کم اعتبار شاهنامه بوده، آمده و از همان طریق به برخی از چاپهای ایران مانند شاهنامه چاپ امیربهادر، شاهنامه‌ای که انتشارات ایران باستان به یادگار جشن هزارمین سال فردوسی منتشر کرده، شاهنامه چاپ محمد رمضانی و چاپ دبیر سیاقی راه یافته است.
بنابراین میبینیم که این اشتباه از سوی خود ایرانیها در چاپ شاهنامه های جدید رخ داده است و بدین ترتیب بیتی افزوده، به شهرت رسیده است.
زنان را از آن نام ناید بلند/که پیوسته در خوردن و خفتنند
این بیت از میان ۱۵ دستنویس مبنای تصحیح خالقی مطلق تنها در یک دستنویس «لوسه» آمده و بی شک افزوده است. گذشته از این، این بیت در شاهنامه چاپ مسکو نیز افزوده تشخیص داده شده است. چراکه هم به لحاظ لفظ و هم از نظر معنی سست بوده و به شکل مصنوعی با باقی ابیات پیوند خورده است.
دل زن همان دیو را هست جای/ز گفتار باشند جوینده رای
این بیت از میان ۱۵ دستنویس مبنای تصحیح خالقی مطلق تنها در هفت دست نویس کم اعتبار آمده است و البته به چاپ ژول مول نیز راه یافته است. ولی به جهت نبودن در دستنویس های معتبرتر افزوده است.
به اختر کس آن دان که دخترش نیست/چو دختر بود روشن اخترش نیست
به تشخیص شورای مصححان شوروی مشکوک و به تشخیص خالقی مطلق، افزوده است.
کرا دختر آید به جای پسر/به از گور داماد ناید بدر
این بیت در هشت دستنویس که کهن‌ترین دستنویس شاهنامه (ف) در رأس آنهاست، نیست و خالقی مطلق نیز آن را افزوده تشخیص داده است.
از دید سبک شناسی نیز خود حکیم توس در جایی وارون آن میفرماید:
“چو فرزند را باشد آیین و فر/گرامی به دل بر چه ماده چه نر”
تو آن را جز از باد و بازی مدان/گزاف زنان بود و رای بدان
به وضعیت دستنویسها درباره مصراع دوم توجه فرمایید:
ل: «گزاف جهاندیده آزی مدان»، ق۲: «گزاف زنان بود و رای بدان»، لی: «گزاف جهان بی‌درازی مدان»، ل۲:«گزار جهان‌بین درازی مدار»، ل۳: «گزاف جهان بین دراز مدار»، س، ق، لن، پ، لن۲ و ب: «گزاف جهان‌بین درازی مدان».
بنابراین میبینیم که چگونه بیتی که تنها در یک دست نویس وجود دارد و ساخته شاعری گمنام و زن ستیز است به نام فردوسی بزرگ زده میشود!
از دید سبک شناسی نیز میبینیم که فردوسی در جایی وارون گفتار بالا را میگوید:
“ز پاکی و از پارسایی زن/که هم غمگسارست و هم رای زن”
زنان را ستایی سگان را ستای/…(۲)
این بیت شدیدا زن‌ستیزانه و سخیف از هر دو سو یعنی نسخه شناسی و سبک شناسی سد درسد بدون هیچ شک و شبهه ای مردود و افزوده شناخته شده است. چراکه در هیچ یک از دستنویس ها _چه کهن و چه نوین_ نبوده و در هیچکدام از چاپهای شاهنامه نمیتوان آنرا یافت. یگانه ماخذ آن نه شاهنامه، بلکه «امثال و حکم» علامه دهخدا (تهران، ۱۳۱۰ ش، ج ۲، ص ۹۱۹، س ۲۵) است. از حیث سبک شناسی نیز پر واضح است که هیچ ایرانی بافرهنگ و پاک نهادی به ویژه استاد استادان و حکیم حکیمان «فردوسی بزرگ» چنین در خصوص مادر و همسر و دختر خود سخن نمیگوید.
در بخشی از شاهنامه درباره زنان از قول انوشیروان میخوانیم:
چنان دان که چاره نباشد ز جفت/ز پوشیدن و خورد و جای نهفت
اگر پارسا باشد و رای زن/یکی گنج باشد پر آگنده زن
به ویژه که باشد به بالا بلند/فرو هشته تا پای مشکین کمند
خردمند و هوشیار و با رای و شرم/سخن گفتنش خوب و آوای نرم
برین سان زنی داشت پر مایه شاه/به بالای سرو و به دیدار ماه
در داستان بیژن و منیژه توصیف دیگری از زنان _همسر فردوسی_ را داریم که اینبار زائیده اندیشه خود استاد است و بازگویی نمیباشد و به ما نشان میدهد که حکیم نسبت به زنان چه دیدی داشته است:
شبی چون شبه روی شسته به قیر/نه بهرام پیدا نه کیوان نه تیر
نه آوای مرغونه هرای دد/زمانه زبان بسته از نیک و بد
نبُد هیچ پیدا نشیب از فراز/دلم تنگ شد ز آن درنگ دراز
بدان تنگی اندر بجستم ز جای/یکی مهربان بودم اندر سرای
خروشیدم و خواستم زو چراغ/بیاورد شمع و بیامد به باغ
می آورد و نار و ترنج و بهی/ز دوده یکی جام شاهنشهی
مرا گفت شمعت چه باید همی/شب تیره خوابت نیاید همی
بپیمای می تا یکی داستان/ز دفترت برخوانم از باستان
پر از چاره و مهر و نیرنگ و جنگ/همه از در مرد فرهنگ و سنگ
بدان سرو بن گفتم ای ماه روی/مرا امشب این داستان بازگوی
مرا گفت گر چون ز من بشنوی/به شعر آری از دفتر پهلوی
همت گویم و هم پذیرم سپاس/کنون بشنو ای یار نیکی شناس
پاورقی:
(۱) استاد فریدون جنیدی در گفتگو با خبرگزاری ایسنا
(۲) مصرع دوم به دلیل شدت توهین آمیز و ضد بشری بودنش قابل نوشتن نیست!
منابع:
بررسی نسخه ها و دستنویس های گوناگون شاهنامه برگرفته از پژوهش آقای «ابوالفضل خطیبی» چاپ شده در «نشر دانش» سال بیستم شماره ۲ است.
ایشان در مقاله خود مشخصات دستنویسها، چاپها و تصحیحاتی از شاهنامه که در این مقاله از آنها استفاده شده است را به شرح زیر مینویسند:
دستنویسهای پانزده‌گانه مبنای تصحیح جلال خالقی مطلق مطلق به ترتیب تاریخ و اعتبار آنها عبارتند از: فلورانس ۶۱۴ (با نشان ف)؛ لندن ۶۷۵ (ل)؛ استانبول ۷۳۱ (س)؛ قاهره ۷۴۱ (ق)؛ لندن ۸۹۱ (ل۲)؛ استانبول ۹۰۳ (س۲)؛ لنینگراد ۷۳۳ (لن)؛ قاهره ۷۹۶ (ق۲)؛ لیدن ۸۴۰ (لی)؛ لندن ۸۴۱ (ل۳)؛ پاریس ۸۴۴ (پ)؛ واتیکان ۸۴۸؛ لنینگراد ۸۴۹ (لن۲)؛ آکسفورد ۸۵۲ (آ)؛ برلین ۸۴۹ (ب). برای مشخصات کامل این دستنویسها، رک. آغاز دفترهای پنج گانه تصحیح خالقی مطلق از شاهنامه؛ نیز ظفرنامه حمدالله مستوفی به انضمام شاهنامه ابوالقاسم فردوسی (به تصحیح حمدالله مستوفی)، چاپ عکسی از روی نسخه خطی مورخ ۸۰۷ هجری در کتابخانه بریتانیا (۲۸۳۳. Or)، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، ۱۳۷۷/۱۹۹۹؛ شاهنامه فردوسی همراه با خمسه نظامی، چاپ عکسی از روی نسخه متعلق به مرکز دایرهالمعارف بزرگ اسلامی (مربوط به قرن هشتم هجری قمری)، مرکز دایرهالمعارف بزرگ اسلامی، تهران، ۱۳۷۹.
چاپها و تصحیحات شاهنامه: به کوشش ژول مول ، پاریس ۱۸۷۸م؛ به کوشش یوهان وُلرس (فولرس)، با مقابله دو چاپ ژول مول و ماکان، لیدن، ۱۲۹۵ق/ ۱۸۷۸م؛ چاپ سنگی بمبئی، ۱۲۷۶ق، با حواشی ملک الشعراء بهار، به کوشش علی میرانصاری، تهران، ۱۳۸۰؛ به کوشش محمد رمضانی، تهران، ۱۳۱۲ش؛ از انتشارات ایران باستان به یادگار جشن هزارمین سال فردوسی، تهران، ۱۳۱۲ش؛ براساس چاپ یوهان وُلرس، به کوشش مجتبی مینوی و دیگران، کتابخانه بروخیم، تهران، ۱۳۱۵ـ۱۳۱۳ ش؛ چاپ امیربهادر، به همت وسرمایه کتابفروشی و چاپخانه علی‌اکبر علمی، تهران، ۱۳۲۶ش؛ انتشارات امیرکبیر، تهران، ج پنجم، ۱۳۵۷ ش؛ به کوشش محمد دبیر سیاقی، تهران، ۱۳۳۵ش؛ زیرنظر ی.ا. برتلس ودیگران، مسکو، ۱۹۷۱ـ۱۹۶۰م؛ به کوشش جلال خالقی مطلق، نیویورک.