آیین قالى شویان برگرفته از جشن مهرگان
همه ساله هم زمان با جشن مهرگان در نقاط گوناگون کشور آئین هایی بر پا می شود که بنا بر برخی شواهد به نظر می رسد همان جشن باستانی مهرگان است اما با گذشت روزگار و همراه با تغییرات و تحولات اجتماعی و مذهبی دچار دگرگونی شده اند
یکی از این مناسک ، مراسم قالیشویان در مشهد اردهال کاشان است که در بزرگداشت سالگرد به قتل رسیدن امام زاده سلطان علی فرزند امام باقر هر سال دومین جمعه ماه مهر یعنی یکی دو روز پیش یا پس از مهرگان یا روز مهرگان برگزار می شود اما پیش از پرداختن به این آئین باید به جایگاه و چرایی جشن و سرور در بین ایرانیان و خود جشن مهرگان اشاره شود
واژه جشن فارسی از ریشه پهلوی ( اوستایی )یسن ، یسنه ، یسنا از مصدر ((یز)) به معنی ستایش و پرستش و نیایش است اما در فارسی امروز به معنای محفل شادمانی ، ضیافت ، مهمانی ، سرور ، شادی و عید استفاده می شود
ایرانیان باستان به مناسبت های مختلف جشن برگزار می کردند و این جشن ها باعث اتحاد ، نزدیکی مردمان و تفاهم و موانست و رفع گرفتاری ها با کمک کردن و یاری رساندن به یکدیگر بوده است این جشن ها به لحاظ ماهیتی به چند دسته تقسیم می شوند , مذهبی یا دینی ، حکومتی و مردمی که ماندگارترین و همه گیرترین جشن ها جشن های مردمی بودند و با گذشت هزاران سال هم چنان برگزار می شوند مانند نوروز ، یلدا ، سده و …
اما جشن های مذهبی که به پیروان مذهب خاصی تعلق داشتند محدودتر بودند مانند جشن کریسمس که تنها مسیحیان برگزار می کنند
در جشن های حکومتی نیز به همین صورت با جا به جا شدن قدرت ، مناسبت ها و جشن ها نیز تغییر می کردند مانند جشن ۲۵۰۰ ساله که پیش از انقلاب توسط حکومت پهلوی برگزار می شد و دیگر اثری از آن نیست و جشن هایی مانند ۲۲ بهمن که اکنون برگزار می شود
در گاهشماری قدیم سال به دوازده ماه تقسیم می شود و هر ماه نامی دارد افزون بر این هر روز از ماه نیز نام خاصی دارد روز اول هر ماه ( هرمزد ) نام دارد که نام خداوند است روز دوم هر ماه بهمن و روز سوم اردیبهشت و روز چهارم شهریور و… هر گاه نام روز با نام ماه یکی می شد آن را جشن می گرفتند مثلا نوزدهم فروردین که نام روز با نام ماه یکی می شود را به نام جشن فروردینگان جشن می گرفتند و یا روز چهارم شهریور که نام روز با نام ماه یکی است به آتشکده می رفتند و مراسم شهریورگان را جشن می گرفتند
یکی از این جشن ها مهرگان است مهر در زبان های سانسکریت و اوستایی و پهلوی با اندک تفاوتی در تلفظ میترا (mitra ) ، میثرا ( mithra ) و میتره (mitre ) آمده است و واژه مادر نیز از آن گرفته شده است چرا که یکی از معانی مهر زایش است و مهرگان را جشن آفرینش می گویند مهر پیش از زرتشت یکی از خدایان هند و ایرانی و مورد توجه آریایی های ایران بوده در وداها که از کهن ترین آثار هندوان است به معنی رفیق ، همدم و یاری کننده آمده است و در دیگر متون کهن , ایزدی با صفات دارنده دشت های فراخ ، آگاه از کلام واپسین ، زبان آور ، دارنده هزار گوش ، خوش اندام ، زورمند ، بسیار توانا ، سود بخشنده ، سرکوب کننده دیوان ، سزاوار ستایش و ده ها صفت و نام دیگر آمده است و امروز نیز آنرا دوستی ، پیمان و خورشید و… می گویند
اما مهرگان در فارسی امروز واژه ای مرکب از مهر+گان (گان به صورت پسوند در همه جشن ها مانند تیرگان و … به کار می رود) نام جشنی بزرگ است که به ایزد مهر تعلق دارد در پهلوی میهرکان (mihrakan) و در زبان های قدیمی میهرکانه (mihrakana) و در عربی مهرجان آمده است (لازم به یادآوری است اهمیت این جشن به قدری است که اعراب به همه جشن ها مهرگان می گویند و مهرگان را معادل واژه عید به کار می برند )
مهرگان از قدیمی ترین جشن های ایرانی است که از هزاره سوم پیش از میلاد در فلات ایران رواج داشته و سابقه آن به پیش از آریائیان بر می گردد مهرداد بهار معتقد است جشن نوروز و مهرگان در بین النهرین ادغام شده و به صورت نوروز امروزی درآمده است و باز می گوید: این جشن از اعیاد اقوام برزگر بوده است و نه گله دار به همین دلیل سابقه آن را در پیش از تاریخ جستجو می کند و می نویسد: این جشن در بین النهرین مرسوم بوده وشش روز طول می کشید که از روز ۱۶مهر آغاز می گردید و آن را مهرگان عام و پایان آن را مهرگان خاص می گفتند شاهان هخامنشی در این روز بر خلاف عرف مست می شدند و حتی می رقصیدند همچنین شاهنامه فردوسی پیدایی مهرگان را پیروزی ایرانیان بر ضحاک به رهبری کاوه آهنگر و تاج گذاری فریدون آورده است بر خلاف تصور برخی که معتقدند این جشن ریشه در آئین زرتشت دارد از آنجا که در اوستا نامی از مهرگان به میان نیامده این جشن ارتباطی به زرتشت ندارد
مهرپرستی و میترایسم از کهن کیش های ایرانی است که در بسیاری از ادیان و جریانات اجتماعی و فکری دنیا از جمله مسیحیت اثرات مثبت و ژرفی بر جا گذارده است مانند صلیب و لباس کشیشان مسیحی که هر دو از نمادهای مهری است
مهرگان را روز تولد مشیه و مشیانه (آدم و حوا) نیز دانسته اند و به همین جهت آن را جشن آفرینش می گویند دو ساقه گیاه ریواس که همسان وهمتان و هم بالا بودند از زمین روییدند و در روز مهر از ماه مهر که صد و نود و شش روز از فروردین است به خواست اهورامزدا از کالبد گیاهی به صورت انسانی در می آیند جالب است که مشیه و مشیانه هیچ برتری نسبت به هم ندارند ابوریحان می گوید : در مهرگان مردم با روغن بدن خود را مرطوب می کردند که هم شگون و هم نتایج طبی و بهداشتی داشت (احتمالا به خاطر عطر روغن) و هم مشک و عنبر و عود به هم هدیه می دادند و شاه تاج به شکل آفتاب بر سر می نهاد و سفره ای مثل نوروز پهن می کردند که در آن نان های گرد و کوچکی از هفت نوع دانه ،گندم ، جو ، ارزن ، عدس ، برنج و لوبیا و میوه های فصل و شاخه های سبز و گل ، شکر ، سکه ی نو ، شاخه گیاهی از بید و زیتون ، به و انار که شگون داشت بر سفره می نهادند علاوه بر آن شیر و خرمای تازه و نارگیل هم قرار می دادند بوی خوش ، سرمه دان ، آینه و کتاب اوستا هم جز سفره بود و در مجمر و آتشدان چوب های خوش بو و اسفند و عود می سوزاندند دور تا دور سفره را آویشن که از سبزه های مقدس است تزیین می کردند تا غروب آفتاب هر خانوادهای گرد سفره به شادی می پرداخت همه به هم تبریک می گفتند کام را شیرین می کردند و چشم ها را سرمه می کشیدند در آن زمان بره ای را که از بدو تولد نذر (ایزدمهر)می کردند و همراه با آدابی ویژه ،آن را پرورش می دادند به هنگام ظهر روز مهرگان آن را در زیر تابش آفتاب قربانی می کردند (متاسفانه هنوز قربانی کردن در جامعه مرسوم است) دراین روز همه جامه ی ارغوانی می پوشیدند و می ارغوانی می نوشیدند وارغوانی رنگ مخصوص این روزبوده است این جشن از جشن هایی است که حتی در میان دانشمندان و شاعران و نویسندگان همواره اهمیت داشته و با آداب ویزه ای برگزار می شده است
مهرگان با این که در طول تاریخ دچار دگرگونی شده اما از بین نرفته است و با تفاوت هایی در چگونگی برگزاری همواره رواج داشته است
مهرگان را جشن برداشت محصول نیز گفته اند که تا پیش از ماشینی شدن کشاورزی ایران بین دهقانان رواج داشته مثلا تا دهه چهل خورشیدی کشاورزان مناطق غربی ایران در آغاز فصل برداشت محصول که تقریبا با شهریورگان روز چهارم شهریور است جمع می شدند با شیرینی و نذورات خود به مکان های مقدس و امام زاده ها می رفتند و مراسمی را برای آغاز برداشت برپا می کردند و پس از بازگشت , شروع به درو محصولات می کردند و زمانی که برداشت پایان می یافت که معمولاچون با ادوات سنتی و اولیه صورت می گرفت تا اوایل پاییز که با مهرگان هم زمان می شد دوباره به همان مکان می رفتند و با قربانی کردن و بخشیدن قسمتی از محصول خود جشن می گرفتند .(این مراسم اکنون در روستای باباگرگر قروه کردستان برگزار می شود)
اما مراسمی که در مشهد اردهال به نام قالیشویان برگزار می شود بازمانده آیین های کهن ایرانی است .در این روز قالیچه ای را که نماد امام زاده است را کنار جوی آب می گذارند و مردان چوب به دست که تعدادشان صدها نفر است .سر چوب ها را در آب خیس کرده و قطره های آب را روی قالی و مردم کنار قالی می پاشند و بدین طریق قالی را غسل می دهند .اما به چند نکته باید توجه داشت ۱-در فرهنگ شیعی شهدا را غسل نمی دهند اما در اینجا قالیچه را که نماد شهید است غسل می دهند وهیچ شباهتی به غسل دادن مردگان در فرهنگ اسلامی نیست ۲-قبر امام زاده سلطان علی ابن امام باقر در محله جعفریه بغداد است و نمی توان گفت که امام دو فرزند با یک نام داشته است ۳-تاریخ شهادت امام زاده با تقویم ایرانی است و تغییر نمی کند در حالی که تاریخ ولادت و مرگ بزرگان دین اسلام با تاریخ قمری است و پیوسته در حال چرخش است .در موارد دیگر نیز شاهد بودیم ایرانیان برای در امان ماندن اماکن مقدس شان از دست اعراب تلاش میکردند این اماکن را به مقدسات اسلام پیوند دهند مانند مقبره کورش بزرگ که تا یک قرن پیش از این،آن را قبر مادر حضرت سلیمان می دانستند و یا معبد سلیمان در تکاب
نشانه هایی از آیین مهری و فرهنگ ایرانی در این مراسم زیبا به چشم می خورد که دردیگر ایین های اسلامی دیده نمی شود به طور مثال گفته می شود مراسم آب پاشیدن بی ارتباط به باران خواهی بعد از کاشت نیست و یا برگزاری هفته بازار در حین اجرای مراسم در طول یک هفته همچنین کشتن قربانی ،نذر کردن،نمایش وبا زی های آیینی،تردستی،پرده خوانی و…همچنین نام جاهای منطقه اردهال که ریشه ایرانی دارند و فارسی اند مانند گرشا،اردهال،پاپک،بارکرسپ و…که بررسی زبان شناسان رامی طلبد.
روایت دیگری وجود دارد که این مزار را مزار کاوه آهنگر می دانند و با توجه به گزارش شاهنامه که مهرگان را روز پیروزی کاوه آهنگر به ضحاک می داند نمی توان این دو جشن را بی ارتباط دانست
” نوشته حسین زندى “
منابع
۱-آثارالباقیه ابوریحان
۲-از اسطوره تا تاریخ دکتر مهرداد بهار
۳-پژوهشی در اساطیر ایران دکتر مهرداد بهار
۴-جشن های مهرگان و سده رضا مرادی غیاث آبادی
۵-جشن های ایرانی محمود روح الامینی
۶-شاهنامه فردوسی تصحیح فریدون جنیدی